Sẽ không cần phải chích insulin mỗi ngày?

Bệnh đái tháo đường (ĐTĐ) là rối loạn chuyển hóa carbohydrate do thiếu hụtinsulin. Đa số bệnh nhân là ĐTĐ thể 2 (gọi là type 2), do hai cơ chế (1) mất dần chức năng tế bàobeta (β) ở tụy là tế bào bài tiết insulin, khiến tụy không tiết đủ lượng insulin cần để ổn địnhđường máu và (2) đề kháng insulin tức cơ, mỡ, gan không thu nhận glucose; cuối cùng làm tế bào β bịsuy kiệt và mất hoàn toàn chức năng.

Chế độ ăn tăng cường rau và hoa quả sẽ giúp phòng bệnh đái tháo đường - Ảnh: freedietingreview.com

ĐTĐ thể 1 chiếm tỉ lệ ít hơn rất nhiều, không đến 10% trong tổng số người mắcbệnh, cơ chế hoàn toàn khác với thể 2, do phản ứng tự miễn phá hủy hoàn toàn tế bào β.

Insulin, con át chủ bài

Một khi phải dùng insulin, người bệnh thường phải chích hai ba mũi trong ngày, thửglucose máu đầu ngón tay để điều chỉnh liều insulin phù hợp tránh tăng hay hạ đường huyết. Đâykhông phải là cách trị bệnh lý tưởng lâu dài. Y học vẫn chưa tìm ra cách tốt nhất để trị lành bệnhĐTĐ.

Rất nhiều nghiên cứu trong những năm qua chỉ tập trung làm sao bổ sung đủ insulinthiếu hụt bằng Thu*c viên hoặc chích insulin mà thôi. Dù căn nguyên chính của ĐTĐ thể 1 và 2 khácnhau, tất cả người bệnh đều được lợi nếu có một phương cách trị liệu hướng đến tăng thêm khối tếbào β. Như vậy ý tưởng làm sao để có càng nhiều tế bào β không làm chúng ta hoài nghi về tính hiệuquả ở một mức độ nào đó.

Từ năm 2004 các nhà khoa học đã biết đa số tế bào β có khả năng tạo ra khối tế bàomới chỉ bằng một cách rất đơn giản là tự sao chép. Ở chuột trưởng thành lẫn ở người, tế bào β tăngnhanh khối lượng vào giai đoạn phôi thai và sơ sinh, nhưng sau đó tốc độ sao chép cực chậm (phânchia < 0,5% mỗi ngày). Tốc độ sao chép tăng khi cơ thể có những thay đổi S*nh l* như mang thai,tăng glucose máu và bệnh lý như chấn thương tụy và đề kháng insulin ở tế bào cơ - mỡ. Như vậy, câuhỏi đặt ra là làm thế nào để tụy người bệnh ĐTĐ có thể gia tăng khối tế bào β và khi đó có kèm tăngbài tiết insulin hay không?

Cơ chế di truyền kiểm soát sự tăng trưởng tế bào β chưa được hiểu rõ. Từ những năm2000, các yếu tố thúc đẩy sự tăng trưởng tế bào được nhiều nhà nghiên cứu báo cáo bao gồm những yếutố điều hòa lẫn ức chế chu kỳ tế bào. Đây là những yếu tố nội tại của tế bào β, tác động theo kiểutự chủ tại tế bào. Nhưng từ năm 2007, chính thức đã có vài báo cáo trình bày những yếu tố ngoài tếbào điều hòa quá trình tăng trưởng này.

Glucose bản thân nó là chất kích thích tế bào gây gián phân. Alonso (1) ghi nhậnkhi truyền glucose cho chuột, các tế bào β tăng sao chép thêm.Khiếm khuyết gen glucokinase ởtế bào β có thể làm giảm tốc độ sao chép. Một số hormone khác cũng làm tăng bài tiết insulin vàtăng khối tế bào β như nhóm incretin GLP-1 và GIP (là hai hormone do ruột tiết ra khi ăn).

Xét khía cạnh điều trị, vấn đề ở chỗ các gen và các hormone này tác động đến saochép tế bào không chỉ riêng cho tế bào β và hoặc tăng trưởng tế bào β chỉ ở mức rất khiêm tốn.

Phát hiện đột phá

Nhóm nghiên cứu tế bào gốc Douglas Melton - đồng giám đốc Viện nghiên cứu tế bàogốc Đại học Harvard - vừa báo cáo trên chuyên san Cell tháng 5 rằng họ đã phát hiện trên chuột cómột hormone được gọi là betatrophin giúp tụy tạo thêm nhiều tế bào β. Những nghiên cứu trước chothấy khi gan đề kháng insulin, các điểm tiếp nhận insulin tại gan (gọi là thụ thể insulin tại gan)bị khóa, tế bào β đáp ứng bù trừ là tăng trưởng và tiết thêm insulin.

Để khảo sát những tín hiệu kiểm soát sự tăng tế bào bù trừ này, nhóm tác giảnghiên cứu trên chuột một mô hình đề kháng insulin mới. S961 là một peptides (43aa) gắn với thụ thểinsulin và đối kháng với sự phát tín hiệu insulin ở chuột. Như vậy khi truyền S961 chuột sẽ bị tăngđường huyết tỉ lệ với liều lượng S961 đã sử dụng.

Truyền liều cao S961 liên tục một tuần khiến chuột bị rối loạn dung nạp đường. Dùliều S961 nhỏ không làm tăng glucose máu nhưng tế bào β sao chép tăng gấp 4,3 lần, liều cao nhất sẽtăng sao chép gấp 12 lần. Tụy chuột đáp ứng lại bằng cách tăng nhanh các tế bào beta để tạo rainsulin. Tốc độ sao chép dưới ảnh hưởng của S961 xảy ra đồng đều ở tất cả các tế bào tiểu đảotụy.

Tăng trưởng tế bào (không phải phì đại khối tế bào) do S961 này rất riêng cho tếbào β tụy, không xảy ra ở gan, mô mỡ trắng lẫn mỡ nâu, tụy ngoại tiết hay tế bào ống tuyến bài tiếtdịch tụy.

Làm thế nào S961 làm tăng trưởng tế bào β? Khi phân tích gen, tác giả nhận thấy cómột gen gọi là betatrophin mRNA được gan bài tiết nhiều gấp 4 lần và mỡ trắng gấp 3 lần khi gan vàmô mỡ được xử lý bằng S961, nhưng không có ở mô cơ và tế bào β tụy.

Betatrophin có rất nhiều ở gan và mô mỡ; và sự trình diện của nó liên quan đến tốcđộ tăng trưởng của tế bào β. Gen betatrophin mã hóa một protein có 198 acid amin chỉ thấy ở độngvật hữu nhũ, không có ở động vật không xương sống và không có vú.

Việc phát hiện gan phát tín hiệu gây tăng trưởng tế bào β đầy tính thuyết phục, màtrước đây Kahn (2) đã tìm thấy trên mô hình chuột LIRKO. Khi truyền S961 ghi nhận betatrophin tănggấp 6 lần ở gan và gấp 4 lần ở mô mỡ trắng đi kèm với tăng khối tế bào β ở chuột bị ĐTĐ thể 2.

Khi mang thai tốc độ sao chép của tế bào β tăng và sự trình diện của betatrophin ởgan tăng gấp 20 lần trong suốt thai kỳ. Trong khi nếu làm ch*t một số tế bào β bằng độc tốbạch hầu, cũng thấy có tăng sao chép tế bào β nhưng không làm tăng sự trình diện củabetatrophin tại gan. Như vậy betatrophin góp phần làm tăng sản tế bào β như một đáp ứng với thửthách S*nh l* trong khi đáp ứng sau tổn thương cấp là đáp ứng tái tạo.

Chúng ta đều biết thai kỳ làm thai phụ tăng đề kháng insulin. Nhóm của Peng Yi (ĐHHarvard) báo cáo betatrophin làm gia tăng khối tế bào gấp 17 lần, tương tự như trên thai phụ. Nhómnghiên cứu đang chuẩn bị khảo sát trên người.

Đây là những phát hiện đột phá thú vị trong lĩnh vực nghiên cứu về ĐTĐ. Trước đâykhoa học vẫn cho rằng tế bào β một khi bị hư hại sẽ không thể làm việc. Nhiều chứng cứ cho thấy khiđã bị ĐTĐ rõ rệt, cơ thể chỉ còn lại rất ít tế bào β tiết ra insulin. Nhưng điều này đã thay đổi kểtừ năm 2007 khi Melton báo cáo rằng tất cả tế bào β đều có khả năng tăng trưởng.

Ba nghiên cứu gần đây cũng tìm thấy những gen trong đó có gen betatrophin có tácđộng ức chế men tiêu mỡ (lipoprotein lipase), điều hòa triglyceride, nhưng không đề cập đến tácđộng sinh học trên tế bào β, chuyển hóa carbohydrate hay ĐTĐ.

Nghiên cứu của nhóm tế bào gốc của ĐH Harvard về betatrophin cho thấy hormone nàycó thể kiểm soát sao chép tế bào β và khối tế bào mở ra cánh cửa mới cho con đường tìm đến mộtphương cách trị liệu ĐTĐ. Nhóm hiện đang tập trung làm sao điều khiển tế bào gốc để có nhiều tế bàoβ, nhiều insulin được tiết. Nếu betatrophin gây ra tác động này trên người thì khi cho bệnh nhânhormone này họ có thể giảm liều hay bỏ luôn các Thu*c hạ đường huyết đang uống, thậm chíinsulin.

Những phát hiện trên mở đường cho những nghiên cứu về vấn đề này nhưng phải rấtlâu mới có thể thay thế insulin, mới có thể là giải pháp trị lành dứt điểm bệnh ĐTĐ, thậm chí cảkhi biết rõ hormone có hiệu quả trên người.

Nếu nhìn lại, đã có nhiều hợp chất trước đây làm tăng trưởng tế bào β ở chuột trẻnhưng không thành công trên người, nhóm nghiên cứu chưa biết làm thế nào hormone có thể làm tế bàoβ tăng trưởng, hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp khởi động chuỗi hoạt động để đưa đến tăng trưởngnày.

Mối lo hormone ít hiệu quả trên chuột già không phải là không có cơ sở; điều nàysẽ làm giới hạn sử dụng hormone cho người trưởng thành mắc ĐTĐ khi vào tuổi trung niên.

Và nếu hormone có thể làm các tế bào β còn lại phân chia và tăng trưởng thìhormone sẽ ít hiệu quả trên ĐTĐ type 1 (thanh thiếu niên) vốn tế bào β bị tàn phá vĩnh viễn. Nhưvậy còn nhiều việc phải làm để khẳng định lợi ích của betatrophin trên người mắc ĐTĐ.

AloBacsi.vnTheo BS Lê Tuyết Hoa - Tuổi Trẻ